Het lot van Sinti en Roma in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog

Gepubliceerd op 27 januari 2024 door redactie Het Wiel

Vandaag is het de internationale Holocaust Herdenkingsdag (in het Engels international Holocaust Memorial Day). Een dag waarop wereldwijd de slachtoffers van de Holocaust, maar ook van andere genocides, worden herdacht. In Europa werden bijna zes miljoen Joden en, nog altijd minder bekend, naar schatting tussen een half en een miljoen Roma en Sinti tijdens de Holocaust vermoord. 

Update: 27 januari 2024
Oorspronkelijk bericht: 27 januari 2022

In 2005 riepen de Verenigde Naties 27 januari uit tot Holocaust Memorial Day. Precies op die dag werd in 1945 vernietigingskamp Auschwitz door de Russen bevrijd. 

Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn alleen al in Auschwitz honderduizenden Joden, Roma en Sinti, homosexuelen en politieke gevangen vermoord. Het kamp staat daarom nog altijd symbool voor de gruwelijkheden die onder het nazi-regime zijn begaan, en als waarschuwing voor de gevaren van racisme en extreem nationalisme. 

Lot Joden, Sinti en Roma in Nederland

In Nederland wordt op Holocaust Memorial Day (hier ook wel Holocaust Herdenkingsdag) stilgestaan bij het lot van ruim honderdduizend medelanders van Joodse, Sinti en Roma komaf. De meesten van hen zijn in de periode 1940-1945 via kamp Westerbork in Drenthe afgevoerd naar Auschwitz en andere vernietigings- en concentratiekampen. Daar zijn zij vermoord in de gaskamers, door executies, medische experimenten of zijn gestorven aan ziekte, ondervoeding of uitputting door slavenarbeid. 

‘Zigeunerrazzia’

Voor Sinti en Roma in Nederland is vooral 16 mei nog altijd een zeer beladen datum. Op die dag vond in 1944 op bevel van de Duitsers de zogeheten ‘zigeunerrazzia’ in Nederland plaats. In de vroege ochtend van 16 mei werden door het hele land Sinti en Roma opgepakt en afgevoerd naar Westerbork.

Op diezelfde dag werden ook ruim tweehonderd woonwagenbewoners opgepakt. Sommige burgemeesters grepen de zigeunerrazzia aan om gelijk af te komen van wat zij zagen als onaangepaste en ongewenste elementen in hun gemeente. Ook de woonwagenbewoners werden op de trein gezet naar Westerbork, maar werden na aankomst daar meteen weer vrijgelaten door kampcommandant Gemmeker. Datzelfde geldt voor de Roma en Sinti die een buitenlands paspoort hadden. 

Half miljoen Roma en Sinti

Na enkele dagen in Westerbork te hebben verbleven, zijn 247 Sinti en Roma afgevoerd naar vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau, waar een apart ‘Zigeunerlager’ voor Sinti en Roma was ingericht, en van daaruit soms door naar andere concentratie- en werkkampen. Van hen overleefden 215 Sinti en Roma de verschrikkingen van de kampen niet. 
In heel Europa zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog naar schatting een half miljoen Roma en Sinti vermoord. Roma en Sinti zelf denken dat het aantal slachtoffers in werkelijkheid nog veel hoger ligt, vooral omdat Roma en Sinti vaak niet geregistreerd stonden in de landen waar zij woonden. 

Late erkenning

Voor het lot van Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog was in Nederland lange tijd geen aandacht, deels ook door de geslotenheid van de gemeenschappen zelf. Tot in de jaren negentig enkele voorvechters uit de Sinti gemeenschap, Hannes Weiss, zijn dochter Lalla Weiss en Zoni Weisz, het heft in eigen handen namen. Zij traden naar buiten met hun verhaal en eisten erkenning van het lot van Sinti en Roma tijdens de oorlog. Dat leidde ertoe dat er in het jaar 2000 eindelijk ook voor hen rechtsherstel kwam en de Nederlandse overheid 30 miljoen gulden (13,6 miljoen euro) beschikbaar stelde als schadeloosstelling. 

Nationale Holocaust Herdenking

Op de laatste zondag van januari vindt elk jaar in Nederland de Nationale Holocaust Herdenking plaats bij het Spiegelmonument ‘Nooit meer Auschwitz’ in Amsterdam. De NOS zendt de herdenkingen integraal uit, en besteedt daarnaast middels interviews aandacht aan het lot van Joden, Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de herdenking in 2022 hield Zoni Weiss, een Sinto die als 7-jarig jongetje als enige van zijn gezin de oorlog overleefde, een indrukwekkende toespraak. Hij waarschuwde voor de gevaren van racisme en facisme, maar had ook een boodschap van hoop. Zigeunerorkest Brandt zorgde mede voor de muzikale omlijsting van het programma. En cultureel antropoloog en schrijver Peter Jorna vertelde wat Sinti en Roma tijdens de bezetting overkwam. 
Verder in de uitzending onder meer de getuigenissen van de Joodse Myrna Tugendhaft-Reens die concentratiekamp Bergen-Belsen overleefde.
De uitzending van 30 januri 2022 is hier terug te kijken. Daar kunt u ook de uitzending van de Nationale Holocaust Herdenking van 29 januari 2023 terugzien. 

 

Meer zien, horen en lezen over het lot van Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog

De NOS heeft in een special twintig levensverhalen uitgelicht die schuilgaan achter de namen op de ruim 102.000 stenen van het Nationaal Holocaust Namenmonument in Amsterdam. Een steen met een naam voor elk Nederlands slachtoffer van Joodse, Sinti of Roma komaf van de Holocaust. In de special wordt het lot van achttien Joodse slachtoffers en twee Sinti slachtoffers – Johannes Weisz, de vader van Zoni, en Settela Steinbach, – belicht.

Tentoonstelling Sinti en Roma in Nederland

De stichting O Lungo Drom – ‘De lange weg’ heeft een tentoonstelling gemaakt ‘Sinti en Roma door de eeuwen heen in Nederland’. Bij de tentoonstelling is tevens een lesbrief voor scholen beschikbaar en een kijkwijzer. Beide zijn te downloaden via de website olongudrom.nl bij educatie & links.

Digitale kaart van 16 mei 1944, de zigeunerrazzia 

Pointer (KRO-NCRV) heeft in samenwerking met cultureel antropoloog en onderzoeker Peter Jorna een digitale kaart gemaakt waarop is te zien vanuit welke gemeente Sinti en Roma tijdens de zigeunerrazzia zijn opgepakt en naar Westerbork zijn getransporteerd, wie zij waren en wat hun lot was. 

Vernietigingskamp Auschwitz

De NOS heeft in 2020, 75 jaar na de bevrijding van Nederland, een serie Bevrijdingsjournaals gemaakt. In de eerste Bevrijdingsjournaals over de winter van 1945 zijn een paar uitzendingen (dag 3, 4 en 7) gewijd aan de ontdekking van de gruwelijkheden die hebben plaatsgevonden in Auschwitz, nadat het kamp op 28 januari 1945 door het Rode leger is bevrijd. We waarschuwen dat de beelden schokkend kunnen zijn. 

Argos: Besteding rechtsherstelgelden

Uitzending van 4 mei 2013 door Argos (VPRO) over de besteding van de rechtsherstelgelden voor Sinti en Roma. Uit de gemeenschap komen berichten dat het geld niet goed besteed wordt door het Nederlands Instituut Sinti en Roma (NISR) onder voorzitterschap van oud PvdA-er Joop Worrell. 
Gesprek met Lalla Weiss, die werkzaam is geweest bij het NISR en zich al jaren inzet voor de belangen van Sinti en Roma. Zij heeft een werkgroep opgericht die zich buigt over de besteding van de rechtsherstelgelden.

 

Films en documentaires

Westerborkfilm

De Westerborkfilm is een documentaire uit 1944 over het doorgangskamp Westerbork in Midden-Drenthe. Vanuit dit doorgangskamp werden bijna 107.000 Joden en 247 Sinti en Roma uit Nederland afgevoerd naar de vernietigings- en werkkampen in Oost en Midden-Europa. Daar zijn de meeste mensen vergast, of gestorven door marteling, medische experimenten, uitputting, honger en ziektes. De Westerborkfilm bevat zeldzame beelden van de aankomst in Westerbork en van deportaties vanuit Westerbork naar de vernietigings- en werkkampen. Op een van de beelden is ook het Sinti meisje Settela Steinbach te zien, dat haar hoofd net door de wagondeuren naar buiten steekt.  De film is in 1944 in opdracht van kampcommandant Alfred Konrad Gemmeker gemaakt door de Joodse fotograaf en kampgevangene Rudolf Breslauer, die ook de oorlog niet heeft overleefd. In 2021 is de volledige Westerborkfilm gerestaureerd en ingekleurd. De film is op YouTube te bekijken. 

• Zie voor meer informatie over de geschiedenis van Kamp Westerbork ook kampwesterbork.nl

Sinti en Roma in beeld 

Filmmaker Bob Entrop heet meerdere lange en korte films gemaakt over de Sinti en Roma. In dit filmproject neemt de maker de kijker mee op zijn persoonlijke zoektocht naar de cultuur van de Sinti en Roma in Nederland. Juist door vriendschappen en vertrouwensbanden die in de loop van de tijd zijn ontstaan, heeft Bob Entrop de kans gekregen een goed beeld te geven van een volk dat door de eeuwen heen is verjaagd en gediscrimineerd en slachtoffer is geworden van de Porajmos, zoals Sinti en Roma de Holocaust op hun volk  noemen, tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Twee van zijn langere films zijn Volk zonder eigen land en Muzikanten voor het leven. 

Volk zonder eigen land
Afl. 1•Mei 2008•1u 30m – Documentaire over het leven van Sinti en Roma in Nederland. De film toont op een bijzondere en meeslepende manier het dagelijks leven op enkele Sinti kampen in Nederland, waarin de kleurrijke familie Schäfer min of meer centraal staat. In een parallelle vertelling passeert een grote groep mensen de revue. De familie Schäfer is de rode draad en telkens als een nieuw iemand zich aandient, bepaalt hij of zij het vervolg van het verhaal. Te zien op NPO Start.

Muzikanten voor het leven
Afl. 2•Jun 2008•1u 35m – Documentaire over de wereld van de Sinti- en Roma-muziek. De film volgt drie karakteristieke en heel verschillende muzikanten. Muziek is volkomen verweven met het dagelijks leven van de Sinti en Roma. We zien hoe Paulus Schäfer en de Gipsyband en het Rosenberg Trio samen optreden, waarbij de jamsessie in de kleedkamer niet onderdoet voor het concert. Met Roger Moreno Rathgeb brengen we een bezoek aan zijn schoonfamilie in Duitsland waar hij samen met zijn demente schoonvader aan het kampvuur een ontroerend lied zingt. Roger componeert en is dan al jaren bezig met een requiem ter nagedachtenis van de slachtoffers van Auschwitz. Te zien op NPO start.

De vier korte films van Entrop – Nooit alleen, Water en vuur, Aap Noot Mies, en Eigen baas – zijn te zien op de website van de VPRO (scrol iets naar beneden op de site).

 

Literatuur

Onderzoek Ben Sijes: Vervolging van zigeuners in Nederland 1940-1945.
Uitgebreide studie naar de vervolging van Sinti en Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog, de rol van de Duitsers en van Nederlandse overheden en ambtenaren.   

Me hum Sinthu
Interviews met Sinti en Roma over de vervolging in de periode ’40-’45 en over de jaren daarna. Auteur: Jan Beckers. Uitgever Horus, Den Haag 1980. ISBN 90-70247-12-7.

Mensen van de Reis – Woonwagenbewoners en zigeuners in Nederland 1886-1995
Uitgebreide beschrijving van het leven van woonwagenbewoners en zigeuners, hun werkzaamheden en cultuur, en de opstelling van overheden en de maatschappij. Rijk geïllustreerd met foto’s. Auteurs: Annemarie Cottaar, Leo Lucassen, Wim Willems. Waanders Uitgevers, Zwolle 1995, 160 pagina’s. ISBN 90-400-9727-5. 

Lily, Het unieke levensverhaal van een zigeunerin
Autobiografie van de Duits-Nederlandse Sintezza Lily Franz die als een van de weinigen Auschwitz overleefde en na haar bevrijding door een merkwaardig toeval in Nederland terecht kwam. Opgetekend door Henny Clemens en Dick Berts. Uitgeverij De Boekerij bv, Amsterdam, 1997, 201 pagina’s, ISBN 90 225 2284 9.  

Settela, Het meisje heeft haar naam terug
Zoektocht van journalist Aad Wagenaar naar wie het meisje met het hoofddoekje is dat is gefilmd terijel ze uit de dueropening van de goederenwagon in Westerbork kijkt. Auteur: Aad Wagenaar. Uitgeverij Just Publishers Hilversum, 1995, 170 pagina’s. ISBN 978 90 778 95399.

Op zoek naar de ware zigeuner – Zigeuners als studieobject tijdens de Verlichting, de Romantiek en het Nazisme
Een kritische reflectie op twee eeuwen zigeunerstudies, maar ook een pleidooi om Sinti en Roma de hun toekomde plek op het schouwtoneel van de Europese geschiedenis te geven. Auteur: Wim Willems. Uitgeverij Jan van Arkel, 1995, 353 pagina’s. ISBN 90 6224 341 X.

Het wilde vuur – Sinti en Roma aan het woord, verhalen vanaf WO II tot heden
Elf Sinti en Roma vertellen hun eigen verhaal. Auteur: Mia Meijer. Uitgeverij De Sirenen, Hoogmade 2004, 191 pagina’s. ISBN 90-807998-1-5.

Roma
Een inkijk in de geschiedenis van de Nederlandse zigeuners, vanaf het moment dat de eerste zigeunerswagens ons land binnenkwamen tot aan de mensensmokkel door ‘Roma-Koning’ Koko Petalo in de jaren zeventig. Ook diens zoon Rocco en Sinti activiste Lalla Weiss komen aan bod. Hoe denken zij over de toekomst van de groep? Auteur: Kemal Rijken, 2012. Uitgeverij Bertram + De Leeuw Uitgevers, 301 pagina’s. ISBN  978 94 615 6092 6.

Zoni, de vergeten Holocaust – Mijn leven als Sinti, ondernemer en overlevende
Autobiografie van Zoni Weisz die als zevenjarig jongentje zijn ouders, zusjes en broertje verliest in de vernietiginskampen, maar zich ondanks het trauma dat hem blijft achtervolgen weet op te werken tot topbloemist en ontwerper. Met korte beschrijving van de geschiedenis van Sinti en Roma. Auteur: Zoni Weisz. Uitgeverij Luitingh-Sijthoff BV, Amsterdam 2016, 283 pagina’s. ISBN 978 90 245 6993 9.

Settela en Willy – Het geheim van de Heksenberg
Het levensverhaal van de woonwagenbewoners en Sinti families die rond de Tweede Wereldoorlog op de Heksenberg bij Heerlen verbleven. Rijk geïllustreerd met oude foto’s. Auteur: Rob Hendrikx met medewerking van Marouska Steinbach. Uitgever Historisch Goud – Rijckheyt en Stichting Historische Kring “Het land van Herle”, Heerlen, 2015, 395 pagina’s. ISBN 978 90 822416 3 1.  

Daar praat ik niet over
Het verhaal van Mädie Franz, een Sinti meisje dat de verschrikkingen van drie concentratiekampen overleefde. Auteur: Anjes Wolfs-Driessen, de dochter van Mädie Franz. In Boekvorm Uitgevers, Assen, december 2020. ISBN 978 94 93164 05 5. 

Sinti en Roma in Den Haag – Voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog (1900-1970) 
Het boek beschrijft de geschiedenis van Sinti en Roma in Den Haag, en het lot dat de verschillende Sinti en Roma families trof tijdens de oorlogsjaren. Auteur: Peter Jorna. Uitgever: het Haags gemeentearchief, 27 januari 2021. Sinti en Roma in Den Haag is gratis te downloaden via het Haags gemeentearchief.  
Zie ook Indrukwekkend document over Sinti en Roma Den Haag.

Romans

Opgejaagd
Jeugboek over het relaas van een Sinti meisje en haar familie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Auteur: Lydia Rood. Uitgeverij Leopold, Amsterdam 2009, 170 pagina’s. ISBN 978 90 258 5511 6.

Verdwenen zigeuners
Jeugdboek over drie jongeren die tijdens de oorlog een geheim kamp in de bossen ontdekken waar zigeuners zitten ondergedoken, terwijl de Duitsers jacht op hen maken. 
Auteur: U.G. de Jong, uitgeverij Friese Pers Boekerij bv, 1988, 152 pagina’s. ISBN 90 330 0711 8/CIP

Margriet’s keuze
Roman over het bewogen leven van de Nederlandse zigeunerin Margriet, die vlak voor de Tweede Wereldoorlog met een binnenschipper trouwt, en na de oorlog terecht komt in de vaak vijandige wereld van de burgermaatschappij. Auteur: Henny Clemens. Uitgever De Boekerij bv, Amsterdam, 1995, 170 pagina’s. ISBN  90 225 1885 X.